Zašto su hrišćanstvo i islam vijekovima stajali na ratnoj nozi? Zašto se čini da baš te dvije religije čine najizraženiji kontrast u inače prilično šarolikom svijetu ljudskog vjerovanja. Postoje, naime, i druge opcije, koje su po svom ustrojstvu definitivno dalje i od islama i od hrišćanstva, nego što su oni udaljeni međusobno. Takav je npr. budizam. Pa i pored svih sukoba koje su hrišćanstvo i islam imali s drugim religijama, kao i onih koji su se razvijali unutar njih samih, između pojedinih “frakcija, neosporno je da je najveći naboj postojao upravo na relaciji hrišćanstvo – islam.
Za početak je dobro imati na umu da su hrišćanstvo i islam u mnogo čemu slični, štaviše znatno sličniji nego što bi to njihovi poštovaoci htjeli priznati. Jedna od ključnih sličnosti jeste podneblje u kojem su nastali, te okolnosti koje su tada vladale. Hrišćanstvo je starije od islama i to nekih šest vijekova, ali ta razlika u vremenu nastanka svakako nije presudna za njihov razvoj. I jedna i druga religija svoje monoteističko određenje u velikoj mjeri mogu zahvaliti konceptu koji se na prostoru gdje su one nastale razvijao dugo prije njih. Jevreji su Jahvea slijedili već mnogo vijekova prije nego što su se pojavili Isus i Muhamed. Hrišćanstvo se faktički i razvilo kao frakcija jevrejske religije (Isus je pripadao esenima), dok su uticaji Mojsijevih sljedbenika na razvoj islama bili još direktniji što se tiče samog religijskog ustrojstva.
Podneblje na kojem su se razvili hrišćanstvo i islam veoma je specifično. Bliski istok je milenijumima područje stvaranja i susreta velikih civilizacija, međutim, u trenutku nastanka ovdje opserviranih religija ovaj region nije bio politički centar nego periferija tada najmoćnijih civilizacija (Rima, odnosno kasnije Vizatije, na zapadu, te Perzije na istoku). To je impliciralo mogućnost slobodnog izbora za lokalno stanovništvo. Stara politeistička rimska religija nikad nije stekla neko značajnije uporište na Bliskom istoku, a nije puno bio drugačiji slučaj ni kasnije kad je sam Rim počeo forsirati hrišćanstvo. Bez obzira što je Palestina iznjedrila hrišćanstvo, ona nikad nije imala mogućnost da postane centar njegovog širenja, jer u to vrijeme ekspanzija se uglavnom ostvarivala mačem, a ne riječima.
Za stanovnike Bliskog istoka je pitanje religije vrlo rano postalo pitanje politike, jer je otpor prihvatanju religije zavojevača istovremeno bio otpor samom zavojevaču. U centralnom dijelu Arapskog poluostrva situacija je u tom kontekstu bila još izraženija. Arapska plemena su mahom živjela nomadski, što je bila znatna teškoća za implementaciju vjerske organizacije kakva je postojala u Evropi. Da bi se na tom prostoru stvari religijski centralizovale bilo je neophodno da “revolucija” pođe iznutra, a ne sa strane, odnosno da se razvije jedna autohtona religija. I dok su Isus i njegovi sljedbenici u I vijeku nove ere imali velikih problema sa širenjem svoje ideologije, jer im je na putu stajao još uvijek relativno stabilan rimski kompleks, pa je hrišćanstvu put širom otvoren tek tokom IV vijeka, dotle je Muhamed u centralnoj Arabiji početkom VII vijeka imao mnogo veću slobodu djelovanja. Kada se iz današnje perspektive pogleda na hidžru (prelazak iz Meke u Medinu 622. godine) čini se da Muhamedovi početni vjerski napori i nisu bili naročito zahtjevni, bilo je dovoljno da jedan grad potčini drugi, i to u situaciji kad otpor nije bio jasno definisan, kako politički, tako ni ideološki. To se, uostalom, vidi iz gotovo nevjerovatne dinamike širenja islama po Arabiji tokom posljednijh godina Muhamedovog života (umro 632.) i u decenijama neposredno po njegovoj smrti.
Da bi se pravilno pojmilo širenje religija u ono vrijeme potrebno je pokušati proniknuti u um prosječnog čovjeka onog vremena. Činjenica je da je on u mnogočemu bio klasična tabula rasa, te da je kao takav bio otvoren za prijem novih uticaja. Svojevrsni fatalizam koji su u sebi nosili hrišćanstvo, a naročito islam, nisu bili neka velika novost u religijskom profilu čovječanstva, jer su i stari politeistički koncepti prosto vrvili od žrtvovanja na oltaru, arena sa gladnim zvijerima i ostalim starovijekovnim specijalitetima. Bilo kako bilo, kada je zahuktali islam nedugo nakon Muhamedove smrti naišao na vizantijske predstraže u Siriji, došlo je do prvog sudara između dva koncepta koji će u narednih nepunih 14 vijekova više nego bilo koji drugi pretendovati na vladavinu svijetom.
Islam je lako dobio prve bitke protiv Vizantije, upravo zbog spomenute averzije stanovnika Sirije, Palestine, Egipta i drugih vizantijskih oblasti na Bliskom istoku prema ideologiji koja je dolazila iz grčko-rimskog centra.
Islam se, međutim, nije zaustavio samo na tome. Kao što su napredovali prema istoku Evrope, poštovaoci Alaha su se kretali i prema njenom zapadu. Već početkom VIII vijeka pregažena je čitava Španija, te su Arabljani upali u južnu Francusku. Tada je došlo do preokreta. Interesantno je da on nije bio posljedica jedinstvenog evropskog otpora, nego se radilo o dvije potpuno nezavisne akcije. Na istoku je Vizantija još uvijek bila tvrd orah, pa su Arabljani doživjeli neupjeh u namjeri da osvoje Carigrad (propale su dvije velike opsade 674 – 678. i 717 – 718. godine) i penetriraju se na jugoistok Evrope. Još je bitniji bio razvoj situacije na zapadu. Arabljani su prodrli na teritoriju današnje Francuske, ali tu ih je čekala država, koja je kao i njihov kalifat bila u punoj ekspaniziji. Franačka je pod vodstvom Karla Martela kod Poatjea 732. godine nanijela odlučan poraz gostima sa Arapskog poluostrva, te je tako zapadna Evropa ostala čvrsto u rukama hrišćanstva. Štaviše, ovo je bio jedan od ključnih koraka u emancipaciji zapadnog hrišćanstva, pošto je Franačka postala sila koja je mogla biti više nego adekvatan partner Vizantiji. Nekoliko decenija nakon toga Franačka je pod vođstvom slavnog cara Karla
Velikog rat prenijela u Španiju i počela je polako vraćati u okrilje hrišćanstva. Ovaj proces će se otegnuti na gotovo sedam vijekova, jer će islam kao politička sila na Pirinejskom poluostrvu biti prisutan čak do pada Granade 1492. godine. Tako su prošle prve epizode velikog rata između islama i hrišćanstva. Doduše, teško da ga je u to vrijeme neko doživljavao kao univerzalni sukob, ali stvari koje su dolazile samo su potvrđivale da se radi o presudnoj borbi za planetarni uticaj.
Jedna od najdramatičnijih epizoda u kontekstu definitivnog formiranja fenomena sukoba hrišćanstva i islama sigurno su krstaški ratovi. Oni su i danas simbol borbe hrišćanskog zapada i muslimanskog istoka. Vođeni od kraja XI do kraja XIII vijeka, krstaški ratovi (bilo ih je ukupno osam) nisu nikad postigli geopolitička pomijeranja kakva je zapadna Evropa, koja je u ovom slučaju bila u ulozi napadača, od njih očekivala, ali je zato formirana ideološka podloga sukoba kojoj je mit o krstaškim ratovima u budućnosti uvijek bio nešto kao hepo-kocka. Krstaši su u svojim pohodima bili češće neuspješni nego uspješni, i to najviše zato što je kompletan projekat mnogo više odisao avanturizmom nego svrsishodnošću. Mada su na kraju sve teritorije koje su krstaši osvojili na području Palestine, Sirije i Jordana izgubljene, ostala je jedna bitna posljedica – interakcija sa novim svijetom. Ta ista interakcija će poslije biti zvijezda vodilja Evropljanima u njihovoj ekspanziji na nove kontinente.
Krstaški ratovi u sebi nose još neka naravoučenija. Jedno od njih je da hrišćanstvo u svom fatalizmu ne zaostaje za islamom, nego da ga čak može i prevazići. Jedan od najboljih primjera za to svakako je tzv. Dječiji krstaški rat. Pod uticajem vjerovanja da nevjernike u borbi mogu pobijediti samo oni hrišćani koji su potpuno čisti dušom i tijelom, godine 1212. papstvo je u rat za svetu zemlju u Palestini poslalo djecu sakupljenu širom srednje i zapadne Evrope. Ta djeca nikad nisu ni stigla na cilj. Završila su kao bijelo roblje ili kao prostitutke u italijanskim javnim kućama. Toliko o kreposti tadašnjeg hrišćanstva. Stvar koja je takođe u velikoj mjeri doprinjela neuspjehu hrišćana u krstaškim ratovima je crkveni raskol. Proces koji je tinjao vijekovima u potpunosti je dovršen 1054. godine kada je na snagu stupila velika shizma, kao posljedica obostrane anateme iz Rima i Carigrada. Vizantija i evropski zapad postali su tako s vremenom isto tako nepomirljivi protivnici kao što je to bio slučaj između hrišćanstva i islama. Sami krstaški ratovi su najbolja potvrda toga. Četvrti krstaški rat je u stvari bio osvajanje Carigrada od strane zapadnih krstaša, te likvidacija Vizantije na izvjesno vrijeme (1204-1261).
Sve ovo je omogućilo da se islam adekvatno pripremi za još jednu veliku ofanzivu protiv hrišćanstva. Ovaj put predvodnici islamskih talasa nisu bili Arabljani, nego Turci Osmanlije, koji su od XIV vijeka počeli igrati ključnu ulogu u Maloj Aziji, a nedugo zatim i šire. Od osvajanja Cimpea 1352. godine, prvog osmanlijskog uporišta u Evropi, krenula je nezaustavljiva bujica. Vizantija, Bugarska i Srbija morale su pokleknuti pred nadmoćnim neprijateljom. Islam je osvojio Balkan, a za to vrijeme zapadna Evropa je bila razdirana svojim unutrašnjim sukobima. Bjesnio je Stogodišnji rat između Francuske i Engleske. Doduše, ni islam nije bio pošteđen svojih unutrašnjih borbi. Nije se radilo samo o vjerskim razlikama između sunita i šiita (što je takođe donekle bilo implicirano regionalizmom, jer su šiiti preovladavali u uvijek nepokornoj Perziji), nego i o čisto suparničkim tendencijama unutar islamskog svijeta. Turska bujica na Balkanu je bila potpuno paralisana kada su u bici kod Angore 1402. godine Osmanlije doživjeli katastrofalan poraz od takođe muslimanskih Tatara Timura Lenka. Poslije pauze od nekoliko decenija ekspanzija je nastavljena. Prva polovina XVI vijeka i vladavina Sulejmana II Veličanstvenog bili su najviša tačka islamskog prodora u Evropu. Zatim je došlo do opadanja.
Radilo se o jednom od interesantnijih fenomena u istoriji čovječanstva. Arapi su u odnosu na Evropljane početkom srednjeg vijeka, pa i u doba krstaških ratova, bili tehnički i organizaciono superiorniji, međutim, u narednih nekoliko vijekova superiornost je u svakom, a naročito u tehničkom smislu prešla na evropsku hrišćansku stranu, te su se uskoro Turci, a i svi ostali muslimani, našli u izrazitoj defanzivi. U XVI vijeku je hrišćanski svijet predvodila Španija, zemlja koja je nikla iz viševijekovne borbe protiv islamskog osvajača. “Rekonkvista” (proces ponovnog osvajanja teritorija) je od Španaca napravila najokorelije borce hrišćanstva. Car i kralj Karlo V je postao simbol borbe protiv nevjernika, a palicu je kasnije preuzeo njegov sin Filip II. Međutim, Evropljane su i dalje sputavale njihove međusobne trzavice. U XVI vijeku ovo je posebno bilo izraženo zbog pojave protestantizma i nove podjele u hrišćanstvu. Ipak, kako su se stvari vremenom smirivale, tako je prevlast hrišćanstva bila sve očiglednija. Na istoku Evrope Habsburška Monarhija je sve više potiskivala Tursku, a tu je bila i Rusija. Uskoro je situacija postala takva (praktično već početkom XVIII vijeka) da je Turska opstajala na Balkanu samo zato što evropske sile nisu znale kako da se dogovore oko podjele njenih teritorija. Naredni XIX vijek je donio potpunu prevlast Evrope nad svijetom. Tada su mnoge muslimanske teritorije postale kolonije evropskih sila. Do kraja XIX vijeka Turska i ostali islamski subjekti postali su samo marionete u rukama Evropljana.
Prva polovina XX vijeka protekla je u novom setu unutarevropskih razračunavanja. Ni tada niko nije pomišljao na islam kao na snagu koja bi mogla ugroziti svjetsko preimućstvo zapadnog svijeta, u kojem je, doduše, ona hrišćanska nota vremenom znatno izgubila na značaju. Zatim su se stvari ponovo počele pokretati, i to baš tamo gdje se nekad davno čitavo klupko počelo odmotavati – u Palestini. Nastanak Izraela 1948. implicirao je po prvi put nakon dugog vremena značajan politički istup islamskog svijeta. Počeli su ratovi nekoliko islamskih zemalja protiv Izraela koji su se ponavljali u narednih nekoliko decenija. U sprezi sa nekim antikolonijalnim pokretima, od kojih je najznačajniji bio rat u Alžiru za oslobođenje od Francuske 1954-1962, sve se više govorilo o snazi islamskog svijeta. Gledano u globalu, u bipolarnom svijetu iz doba Hladnog rata islam nije igrao naročito bitnu ulogu. Kako je, međutim, slabila napetost između NATO-a i Varšavskog pakta, tako je sve više u prvi plan izlazila mogućnost islamske političke renesanse, ma koliko se neka strujanja XX vijeka trudila da pokažu kako se radi o prevaziđenom konceptu. Islamska revolucija u Iranu 1979. godine bila je objektivno kamen-temeljac za novi nivo napetosti.
Nastojeći da obezbijede politički i ekonomski monopol, SAD su sve češće intervenisale u islamskom svijetu, u kojem je posjedovanje nafte vremenom postalo novi bitan parametar. Napad na Libiju 1986, te “Pustinjska oluja” protiv Iraka 1991, otvorili su nova poglavlja u istoriji svijeta. Islamski protivudari već nekoliko decenija su bili izraženi kroz teroristčke akcije. Najspektakularnija se dogodila 11. septembra i, mada je trenutno u igri samo Avganistan, svijet se danas više nego ikad ranije pita da li je zaista moguće da dođe do stvaranja velike islamske alijanse koja bi zatim krenula u sveopšti džihad protiv krstaša sa zapada, kako ih naziva Osama bin Laden. Koliko daleko ovi sukobi mogu ići, to nam može otkriti samo vrijeme koje nam dolazi u susret. Onaj famozni 11. septembar je u svakom slučaju potvrdio da nebo nije limit. Još je paradoksalnije ako se pokaže da je 1400 godina proteklo samo da bi se ponovo vratili na početne pozicije. A novo vrijeme je posebno opasna stvar: holokaust, genocid i slične stvari do vrhunca su dovedene upravo u posljednjih 100 godina.