Formiranje moderne nacije, odnosno modernog nacionalnog identiteta je nemoguće bez formirane građanske klase, tačnije klase kapitalista. Moderna srpski nacionalni identitet u BiH je svoju materijalnu bazu imao u imućnom gradskom trgovačkom staležu, koji jača još od početka XVIII vijeka i koji je, naročito nakon formiranja autonomne kneževine Srbije, bio u stanju finansirati mrežu škola i kulturnih udruženja i tajnih društava, preko kojih se kreirala nacionalna svijest. Kako u svome opsežnom članku o sarajevskim Srbima piše akademik Predrag Palavestra, srpskopravoslavni trgovci su “prvi počeli da trguju na zapadnjački način, da putuju dalje od Balkana, do Beča, Trsta i Venecije, odakle su se vraćali sa dobrom zaradom i sa novim shvatanjima trgovine i života. Njihova trgovačka i građanska mjerila više nisu bila orijentalna, način trgovine i razmjena robe postajali su moderniji, tržišni, kreditni i bankarski. Zaradu su im donosile carinske takse i kursne razlike, novčarski poslovi i valutni odnosi, zajmovi, poček, investicije, skladištenje, provizije i kamate.“ (1 )
U smislu učvršćivanja modernog nacionalnog identiteta bila je ključna inicijativa sarajevskih trgovaca i mlađih školskih učitelja u vrijeme vezirovanja Topal Osman paše, da se iz upotrebe izbaci prezrivi naziv “Vlah”, kojim su Osmanlije označavale pravoslavne hrišćane, i da se umesto njega uvede nacionalno ime “Srbin”. No, sama borba za učvršćivanje modernog identiteta nije u sebi sadržavala onu revolucionarnost koju je imala u Srbiji. Razlog su bile potpuno drugačije socio-ekonomske prilike i interesi novog srpskog građanstva u BiH.
Zanimljive utiske o njima je krajem 19. stoljeća zabilježio i britanski putopisac i revolucionar Arthur Evans: “Oni su, u suštini, jedna gramziva, neprijatna gomila, koju zanima samo sopstveno dobro. Posle Jevreja oni su najbogatiji sloj u Sarajevu – bogatiji od Turaka… Srbi drže u svojim rukama najveći deo spoljnje trgovine zemlje. Ali bogatstvo koje su na taj način stekli ne koriste ni da se uzdignu niti da pomognu svojim podjarmljenim zemljacima koji su van granica konzularne zaštite. Naprotiv, oni su stvorili ekskluzivnu kastu, koja ne samo što se drži daleko od bedne raje, već čak prezire njen očajnički vapaj ako slučajno dopre do stranih konzula ili turskih guvernera.” (2)
Porijeklo početnog kapitala bosanskosrpske buržoazije je u direktnoj vezi sa raspadom osmanskog parafeudalnog sistema i prezaduženošću osmanske države kod engleskih i francuskih banaka. Poreski sistem koji je gradskom trgovcu omogućavao da, u zamjenu za manje gotovog novca (ponekad i na licitaciji), zakupi seljačku desetinu i da je potom, uz pomoć državnih organa utjeruje od ruralnog pravoslavnog stanovništva, porodio je srpsku buržoaziju u BiH. Ona je, zapravo, stasala na brutalnoj eksploataciji vlastitih kmetskih istovjernika. U tom će smislu, tek seljački ustanak (tzv. Bosanskohercegovački ustanak) protiv osmanskog feudalnog poretka 1875., biti prilika za istinski revolucionarni preobražaj u BiH. On se nije dogodio zbog brojnih faktora. Iako su srpskom trgovačkom staležu počeli smetati osmanski pravni odnosi (previsoki porezi, carine, nasilje državnog aparata), kao prepreka daljnjem razvijanju poslovanja, on je ostao naklonjen vladi Srbije, koja je težila nekom obliku sporazuma sa vladajućom beogvskom klasom u Bosanskom ejaletu, pod uslovom da ova prihvati srpsku nacionalnu ideju.
Unatoč svemu, bogatom srpskom gradskom trgovcu se mnogo više isplatilo očuvanje begovskog posjeda od bilo kakvog radikalnog društvenog preobražaja: “U celini uzevši, on je u turskom društvu bio važan faktor. On je bio državni i vojni liferant, zakupac desetine, koju je nemilosrdno utjerivao od seljaka, i glavni faktor u trgovačkom posredništvu. Imao je slabosti prema begovima kao prema svojim mušterijama, jer oni su bili u pojednakoj meri i hrišćani i muslimani. To je omogućavalo njegov politički oportunziam i modifikovanje njegove nacionalne ideologije u smislu očuvanja begovskog veleposjeda.” (3)
Čak je i ministar spoljnjih poslova Kneževine Srbije, Nikola Garašanin smatrao korisnim pridobijanje muslimanskih feudalnih gospodara u BiH, predviđajući izričite garantije da će poslije protjerivanja Osmanlija i uspostavljanja srpske vlasti u BiH njihovi feudalni posjedi i vlast nad hrišćanskim kmetovima biti očuvani. Kako je zaključio Milorad Ekmečić, “Nedostatak opšteg demkratskog pokreta u Bosni slio je sve nacionalne radnike da prihvataju programe nacionalnih organizacija koje su dolazile iz Srbije, kakvi god oni bili. Bosanski građanin konzervativno se držao politike zvanične srpske vlade. To je samo dokaz da on nije imao svoje vlastite politike, izgrađene u onoj meri koja bi njegova nacionalna osećanja i težnju za ujedinjenje sa Srbijom vodila drugim pravcem i prilagodila opštim potrebama – agrarnom pitanju.“ (4) Upravo će ove klasne protivriječnosti (uprkos agitovanju socijalista, kao što su Svetozar Marković, Vasa Pelagić ili Mićo Ljubibratić) dovesti do neuspjeha seljačkog ustanka 1875. i reakcionarne intervencije Austro-Ugarske monarhije, koja klasno i nacionalno pitanje u BiH ne da neće riješiti, već ga dodatno zakomplikovati, principom “zavadi pa vladaj”.
U tom smislu je potican konzervatizam srpske čaršije, koja će imati malo simpatija prema slobodarskim težnjama mladobosanaca, koji su baštinili idealizam Černiševskog, Mancinija, ali i socijalističke ideje Svetozara Markovića i Leona Trockog, s kojim se dopisivao istaknuti mladobosanac Vladimir Gačinović. Konzervatizam, zatucanost i odbacivanje slobodarskih ideja, spojiće srpsko bosansko građanstvo nerazdruživo za jugoslovenskim monarhističkim režimom, a seljačke mase, i nakon sprovedene agrarne reforme, dovesti pod diktaturu žandara, korumpiraih političara i intenzivnu popovsku indoktrinaciju. U drugačijoj konstelaciji interesa i njen odnos prema muslimanima doživjeće promjenu. Njeno najreakcionarnije krilo degenerisaće u Drugom svjetskom ratu, dodatno u ravnogorstvo, čiji je destrktivni utjecaj među seljaštvom suzbijen jedino NOB-om, odnosno pridobijanjem seljaštva koje je bježalo od ustaškog noža za višenacionalniu NOVJ.
Konzervativna čaršijska ideologija, ponovo se, u svom dodatno mistificiranom obliku ponovo javila “demokratskim promjenama” 90-tih, od kada je, kao svojevrsni klerikalno-feudalni neobarok, postala osnova novog srpskog nacionalizma u BiH, formiranja Republke Srpske, te etničkog čišćenja, zločina protiv čovječnosti nad drugim etnicitetima u BiH i od haškog suda presuđenog genocida. Baš kao i u 19-vjekovno srpsko građanstvo, nova vladajuća klasa je i dalje “gramziva, neprijatna gomila, koju zanima samo sopstveno dobro”, s tim da društveno-ekonomski odnosi na periferiji kapitalizma neumitno vode u potpuno obesmišljavanje njene nazadne ideologije i, kao i u slučaju moderne bošnjačke nacije, propitivanje nacionalnog koncepta samog po sebi.
Fusnote:
1 Predrag Palavestra, Srbi u Sarajevu, Sveske Zadužbine Ive Andrića, god. XXVII, sveska 25
Beograd, septembar 2007
2 Vladimir Dedijer, Sarajevo 1914, Svjetlost – Sarajevo 1967, str. 71
3. Milorad Ekmečić, Ustanak u Bosni 1875-1878, Beograd 1996, str. 70
4. ibid.
Vezani tekst:
Vuk Bačanović:Bosanski Srbi – etnokonfesionalna nacija
Vuk Bačanović:Bošnjaci – nedovršena nacija