„Društvo koje stavlja sigurnost
ispred slobode izgubiće i jedno i drugo. Društvo koje stavlja slobodu ispred
sigurnosti steći će više i jednog i drugog“
Milton Friedman
Liberalizam se najčešće dijeli na ekonomski
liberalizam – zalaganje za što manje državne intervencije u ekonomiji – te
socijalni liberalizam – nezadiranje države u privatni život pojedinca. Danas je
u svijetu relativno mali
broj političkih stranaka i pokreta koji objedinjuju i jedan i drugi oblik
liberalizam. Liberalni pokret na globalnom nivou danas je podijeljen na dvije
međusobno suprotstavljene ideološke frakcije – klasični i socijalni
liberalizam. Klasični liberali predstavljaju onu vrstu liberala koja se zalaže
za maksimalne, kako socijalne tako i ekonomske slobode, uvjetovane isključivo
slobodom drugih pojedinaca. Klasični liberali su zapravo ona vrsta liberala koja
je ostala dosljedna izvornim principima liberalizma definiranim od strane
autora poput Johna Lockea, Thomasa Hobbsa ili Adama Smitha. S druge strane
socijalni liberali predstavljaju noviji pokret u liberalizmu, koji dolazi do
izražaja nakon Velikog berzanskog sloma 1929. godine te završetka Drugog
svjetskog rata. Nošeni na krilima dominantne kejnzijanske ekonomske doktrine
koja degradira Smithovu “nevidljivu ruku tržišta” te zagovara aktivno
državno vođenje ekonomije i reguliranje tržišta („vidljiva ruka“), socijalni
liberali su u velikoj mjeri odbacili principe ekonomskog liberalizma. Pored
toga, socijalni liberali vjeruju kako je slobodu pojedinca nemoguće ostvariti
bez postojanja socijalne države tj „države blagostanja“ te zahtijevaju ulogu
države u društvenom životu kao jamca jednakopravnosti građana, čak i ako to
uključuje intervenciju države u privredu ili ustanovljenje instituta pozitivne
diskriminacije i socijalne zaštite.
U anglo-saksonskim društvima naziv liberal postao
je sinonim za socijalne liberale, dok su klasični liberali sebi priskrbili novi
naziv – libertarijanci, i najčešće djeluju u okviru konzervativnih partija (što
ne treba čuditi ako uzmemo u obzir da je sloboda najveća tradicija tih društava
i da tamošnji konzervativci na ekonomskom polju u velikoj mjeri primjenjuju
principe liberalizma). Aktuelni pokret oko kojeg su se okupili američki
libertarijanci je Tea party movement (TPM)1.
U kontinentalnoj Evropi i klasični i socijalni liberali sebe
predstavljaju pod liberalnim imenom te se smatraju autentičnim predstavnicima
liberalizma.
Na prostoru bivše Jugoslavije liberalizam je kao
politički pokret vrlo slab. Slično kao i u anglo-saksonskim društvima, ovdje se
pod liberalizmom podrazumijeva gotovo isključivo socijalni liberalizam.
Liberalne partije koje egzistiraju u regionu, na političkom polju igraju mahom
sekundarnu ulogu boreći se za prelazak izbornog cenzusa.
Kada pak govorimo o klasičnom liberalizmu sve do
prije nekoliko godina on je u regiji bio potpuna nepoznanica. No u
posljednje vrijeme stvari se naglo mijenjaju nabolje. Klasični liberalizam na
zapadnom Balkanu zamah uzima sa pojavom svjetske ekonomske krize, kad javnost
općenito postaje zainteresiranija za ekonomska pitanja. Iako društvena
komponenta klasičnim liberalima nije ništa manje bitna od one ekonomske, treba
naglasiti da već sada postoji veliki broj stranaka i udruženja koje dijele
vrlo slične poglede po pitanjima ljudskih sloboda. Međutim, ideje ekonomskog
liberalizma kroz sve ove godine gotovo niko nije ozbiljnije zastupao. Dok sa
jedne strane dolazi do izraženog rasta lijevih pokreta čija je osnovna
poveznica kolektivizam i želja za obimnijom intervencijom države, a kojima su
do sada glavni protivnici bili ništa manje kolektivistički nastrojeni etno
desničari, sa druge strane se još uvijek tiho, ali sve izraženije kao
ideološki oponenti i jednima i drugima, pojavljuju zagovornici individualizma,
slobode pojedinca, slobodnog tržišta i manjeg učešća države u privredi i
kreiranju društvenih odnosa.
U Srbiji se klasični liberalizam očituje uglavnom
kroz web stranice i blogove poput Katalaksije2,
Tržišnog Rješenja3,
Cluba von Neumann4,
stranice Austrijanci5
i drugih. Terenske aktivnosti na promociji ideja slobodnog tržišta obavlja
Libertarijanski klub „Libek“6
iz Beograda. Kako navode u svom opisu, Libek aktivno zagovara: otvoreno
tržište, slobodnu konkurenciju, privatizaciju javnog sektora i transparentnu
reformu državnih institucija, anti-korupciju i nepristrasnost institucija države,
oslobađanje od svih vrsta državne prinude, denacionalizaciju i povratak
nelegalno otete svojine, deregulaciju (smanjenje poreza), nepovredivost
privatnog domena pojedinaca. Aktivnosti Libek-a su svestrane i protežu se od
snimanja dokumentarnih filmova („Slobodni i odgovorni“7)
preko edukacije mladih o liberalnim idejama, pa sve do objavljivanja kratkih
video klipova u vezi osnovnih problema ekonomije u Srbiji.
Jedan od najvećih uspjeha djelovanja klasičnih
liberala u Srbiji bio je svakako ekonomski program Liberalno demokratske
partije vođene harizmatičnim liderom Čedomirom Jovanovićem. Program nazvan
“Ekonomija bez granica”8
čiji je glavni autor bio urednik internet magazina Katalaksija, Ivan Janković,
a koga je LDP predstavio pred parlamentarne izbore 2008. godine, zalagao se za
dosta kontraverznih rješenja poput ukidanja carinskih i bezcarinskih barijera,
smanjivanja nadležnosti države u privredi, uvođenja konkurencije u penzionom
sektoru i slično. Iako je LDP-a napustio taj ekonomski program, novi program
čiji je autor poznati ekonomist Vladimir Gligorov i dalje predstavlja jedan od
najtržišnije orijentiranih stranačkih programam koji se mogu naći na ovim
prostorima. Podršku LDP-u redovno pruža i dr. Miroslav Prokopijević, akademska
zvijezda borbe za slobodno tržište i autor svojevrsne srpske verzije popularne
„Slobode izbora“ nobelovca Miltona Friedmana.
Hrvatska je također jedna od država regiona u
kojoj ideje klasičnog liberalizma i promocije slobodnog tržišta sve više
uzimaju mah. Najprije moramo spomenuti Adriatic
– Institut za javnu politiku9.
Adriatic institut predstavlja nezavisni institut osnovan 2004. u Rijeci i
posvećen je jačanju vladavine prava i unapređenja privredne slobode kroz
zagovaranje reforme tržišta u Hrvatskoj i jugoistočnoj Europi. Čak je i velikan
borbe za slobodno tržište, Milton Friedman podržao osnivanje ovakvog instituta
riječima “Croatia
can benefit from the exposure to the fresh air of free market thinking and the
experience of other formerly communist states.”
Na čelu Adriatic instituta nalazi se neumorna
Nataša Srdoč koja je nedavno osnovala i klasično liberalnu stranku „Hrvatska
21.stoljeća“10.
Stranka je bez značajnijeg uspjeha učestvovala na posljednjim parlamentarnim
izborima. Nataša Srdoč u hrvatskoj javnosti vjerojatno je najpoznatija kao
glavni zagovornik uvođenja flat-taxa, jedinstvene porezne stope koja bi, prema
njenom mišljenju, rezultirala značajnim privrednim rastom i razvojem ekonomije.
Također, tokom godina, Nataša Srdoč u više navrata bila je oštar kritičar
režima bivšeg hrvatskog premijera Ive Sanadera, te je ukazivala na indicije o
njegovoj korupciji zahtijevajući da se ti slučajevi raščiste u sklopu pregovora
o hrvatskom pridruživanju Evropskoj uniji.
Ipak nimalo iznenađujuće, klasični liberalizam za
sada najbolju poziciju ima u Sloveniji. Krajem 2011. godine bivši slovenski
ministar u vladi Janeza Janše, Gregor Virant osnovao je klasično liberalnu
stranku pod nazivom Građanski lista Gregora Viranta (slovenski: Državljanska
lista Gregorja Viranta, LGV11).
Na izborima održanim iste godine stranka je po broju osvojenih glasova završila
kao četvrta, nakon čega su sa Janšinom Slovenskom demokratskom strankom i još
nekoliko manjih partija formirali novu slovensku vladu. Odmah po formiranju
vlade, ministri i parlamentarni zastupnici iz Građanske liste započeli su sa
značajnim koracima u pravcu liberalizaciji tržišta i obračuna sa korpucijom u
Sloveniji.
Bosna i Hercegovina pak značajno kaska za
navedenim zemljama iz regiona po pitanju promocije ideja individualne slobode,
slobodnog tržišta i minimalnog učešća države u kreiranju socijalnih odnosa.
Međutim, prošle, 2011. godine i BiH je dobila svoju prvu klasično liberalnu
organizaciju. Riječ je o pokretu „Sloboda i prosperitet“12
sa sjedištem u Sarajevu čiji je idejni tvorac Jadranko Brkić, Bosanac sa
adresom boravka u Hong Kongu, a također, istaknuti aktivisti i članovi
rukovodstva organizacije su i potpisnici ovih redova. Naša organizacija bila je
incijator osnivanja regionalne liberalne mreže koja je na jednom mjestu uspjela
okupti sve srodne srodne organizacije sa prostora zapadnog Balkana. Pored
objavljivanja tekstova koji za cilj imaju širenje ideja liberalizma u
BiH, peticija, saopštenja za javnost, seminara, treba napomenuti da je
pokret “Sloboda i prosperitet” u saradnji sa udruženjem građana
„Multi“13
iz Tuzle kreator dokumentarnog filma “Ekonomija”14,
scenariste Admir Čavalića (jednog od dvojice autora ovog teksta) i režisera
Rusmir Ahmedić. Dokumentarni film „Ekonomija“ predstavlja prvi ozbiljniji
projekat promocije ideja ekonomskog liberalizma u Bosni i Hercegovini i bavi se
odnosnom države spram običnog čovjeka. U manjem BiH entitetu libertarijanci su
okupljeni oko udruženja ekonomista S.W.O.T15
koje je uglavnom posvećeno jačanju poduzetničkih kapaciteta ovdašnje ekonomije.
Dakle, kada uzmemo u obzir da je klasični
liberalizam prije samo nekoliko godina bio gotovo nepostojeća politička
filozofija na prostoru kolektivizmima opterećenog zapadnog Balkana, možemo
zaključiti da sve veći broj internet stranica, blogova, organizacija te
političkih stranica koje promoviraju ideje slobode pojedinca i otvorene tržišne
privrede, garantuju kontinuitet rasta i jačanja ideja klasičnog liberalizma na
ovim prostorima, sa tendecijom etabliranja u snažnu intelektualno-političku
alternativnu dominantnoj etatističkoj paradigmi, bilo da ona dolazi sa lijeve
ili desne strane političkog spektra.
Fusnote:
1 http://en.wikipedia.org/wiki/
3 http://trzisnoresenje.
4 http://clubvonneumann.
5 http://www.austrijanci.com/
7 http://www.youtube.com/watch?
8 http://www.ldp.rs/o_nama/
9 http://www.adriaticinstitute.
11 http://www.lista-virant.si/
12 http://www.
14 http://www.youtube.com/watch?